Сётры Хатыні

 Псышчава, Вартыцк, Упірава – невялікія вёскі ў Іванаўскім раёне значацца ў сумным хатынскім спісе. Яны адрадзіліся і прадаўжаюць жыць.

…На досвітку11 чэрвеня 1943 года  Псышчава і Вартыцк акружылі фашысты. Пачалі збіраць насельніцтва для вывазу ў Германію, а пабудовы паліць. Тых, хто спрабаваў уцячы забівалі.

ПСЫШАВА

Успамінаюць сведкі гэтых жудасных падзей.

Андрэй Лаўрысюк:

– Калі пачалася “экзекуцыя”, я схаваўся ў лёх сваёй хаты, якая стаяла ў метрах пяцідзесяці ад вуліцы, але раз’юшанае полымя прымусіла пакінуць гэтае сховішча. Калі наша хата загарэлася, каб не задыхнуцца ад дыму, мне ўдалося выбавіцца адтуль і перачакаць, пакуль немцы і паліцаі пайшлі далей. Толькі тады я схаваўся ў лёху суседа, дзе праляжаў да самай цемры, а потым пайшоў за Упірава ва ўрочышча Пагоня, дзе сабраліся цудам уцалеўшыя псышчаўцы, а таксама жыхары навакольных вёсак.

Жывой застацца (акрамя збегшых) пашчасціла і Марыі Лаўрысюк з двумя дзецьмі, якіх муж схаваў у бульбяной яме, засыпаўшы зверху смеццем ды гноем. Толькі на другія суткі адважылася жанчына выйсці з гэтага сховішча.

Яшчэ два разы дапальвалі фашысты вёску, забівалі і катавалі людзей. Пасля спальвання вёска не далічылася 65 чалавек, спалена 113 двароў.

ТРАГЕДЫЯ Ў ВЁСЦЫ ВАРТЫЦК     

Вартыцк перажыў тры расстрэлы і адно спальванне.

Першая трагедыя адбылася 15 снежня 1941 года. Фашысты схапілі родных актывістаў калгаснага руху. Жонак, братоў, сясцёр, бацькоў, мацярок адправілі ў Іванава. Ніхто цяпер не раскажа, якія здзекі давялося ім вытрымаць, бо дахаты яны не вярнуліся: усіх (каля 30 чалавек) гітлераўцы расстралялі непадалёку ад  вёскі Агова. Пасля вайны астанкі ўсіх расстраляных пад Аговам былі перазахаваны ў брацкай магіле ў вёсцы Пнюхі. Над ёю пастаўлены помнік.

Другі расстрэл быў паказальным. На пустку сярод вёскі сагналі ўсіх яе жыхароў. Туды прывялі шэсць вяскоўцаў, якіх падазравалі ў сувязях з партызанамі. На вачах у суседзяў, жонак, дзяцей фашысты зверскі забілі жыхароў Вартыцка: П.Карповіча, М.Новіка, П.Сянюту, Л.Калачука, І.Мінзера. Кругом стаяў енк, стогн, плач. Ахвяр пахавалі без трун у брацкай магіле пасярод пусткі, паставіўшы вялікі дубовы крыж. Да 25-годдзя Вялікай Перамогі жыхары вёскі і родзічы загінуўшых перазахавалі іх астанкі бліжэй да дарогі і ўстанавілі бетонны помнік.

І самай страшнай трагедыяй для Вартыцка стаў дзень 11 чэрвеня 1943 года.

Успаміны сведак падзей.

Васіль Мікалаевіч Пернач:

– Па ўспамінах тых, хто памятае той світанак, ноч выдалася цёплая і туманная. Людзі прачыналіся ад шуму машын, галасоў гучнагаварыцеляў, стрэлаў, крыкаў немцаў. карнікі загадвалі браць з сабою толькі неабходныя рэчы, прадукты харчавання і выходзіць або выязджаць на падводах у канец вёскі для адпраўкі “нах Дойчлянд”. Нікому з маіх землякоў у хвалёны “Фатэрлянд” не хацелася, бо многія варачане, у тым ліку і мой бацька, ужо цэлы год былі там на катаржных работах. Ад іх зрэдку прыходзілі пісьмы, у якіх яны іншасказальна казалі праўду пра свій лёс. Маладыя і здаровыя людзі стараліся з усіх сіл вырвацца з аточанай вёскі. Некаторым, дзякуючы густому туману, гэта ўдалося. Але многім не пашанцавала. Так, Марыя Мікалаеўна Бязсілка, схапіўшы пяцігадовую дачушку Надзю, кінулася ўцякаць. Фашыст, заўважыўшы іх, адкрыў агонь і забіў маладую, прыгожую дваццацічатырохгадовую жанчыну. А яе маленькая дачка сядзела каля мёртвай маці, тармашыла яе, плакала і прасіла падняцца… Загінула яшчэ некалькі чалавек, якія наткнуліся на немцаў-ахоўнікаў.

Некаторыя вяскоўцы стараліся схавацца, не ведаючы, што ўсе пабудовы будуць спалены. Наша суседка Ганна Каленікаўна Барычэўская і яе трохгадовы сын Васілёк залезлі ў склеп пад падлогай і задыхнуліся ад дыму, калі запалаў дом… Жывымі немцы спалілі ў той ранак Кузьму Фаміча Новіка, яго жонку Таццяну Іосіфаўну, Івана Міхайлавіча Міхнаўца і Марфу Фамінічну Пернач.

…Калі жалобны абоз пачаў выходзіць з вёскі, запалалі першыя дамы. Фашыстам з факеламі падпаліць саламяныя дахі хат і хлявоў асаблівай цяжкасці не складала. Калі людзі падыходзілі да пнюхінскіх могілак, з горкі перад імі адкрылася страшнае відовішча. Туман да таго часу рассеяўся, ранак быў цёплы і сонечны, а над вёскай да неба ўзнімаўся такі страшны дым і полымя, што ўсіх ахапіў жах. Пачуліся плач і крыкі жанчын і дзяцей, мужчыны выціралі выступіўшыя слёзы.

Пасля знішчэння вёскі ўцалела некалькі хат і хлявоў, але праз некаторы час фашысты прыехалі зноў і спалілі іх таксама.

Усяго загінулі 82 жыхары Вартыцка, спалілі ўсе 108 сядзіб.

Настасся Захараўна Голік:

– Адна дзяўчына з вёскі ў апошні момант схавалася пад вялікія драўляныя начоўкі ля калодзжа. Так і праляжала, пакуль стралялі ды палілі. Вылезла, калі карнікі з’ехалі, усё сціхла. Людзі спачатку не зразумелі, чаму яна дзіўна паводзіць сябе, а потым стала відавочна, што няшчасная не ў сваім розуме. Яна хутка ссівела, а потым некуды сышла, больш яе ніхто не бачыў…  

Было страшна, калі ў спаленую вёску вярнуліся з лесу каровы, коні, свінні, сабакі. Яны бегалі вакол печаў, што тырчалі з попелу, і раўлі на ўсе галасы. Гэта жудасная карціна…    

Надзея Крывецкая:

– Мне было тады 15 гадоў. Мы жылі ў Вартыцку, але мелі свій хутар. І былі тады ўсёй сям’ёй на хутары. Калі пачулі стральбу і ўбачылі дым, бацька запрог каня, пасадзіў усіх і павёз углыб лесу. Там ужо хаваліся іншыя людзі. Бацька зрабіў шалаш з галін дрэў. Туды паклалі дзяцей, а дарослыя начавалі пад возам. Так мы перажылі страшныя дні.

Валянціна Козел:

– Помню, як мы, дзеці – я, мая сястра Вольга, брат Сяргей – беглі, хутчэй за ўсё да лесу. Па нас пачалі страляць. Вользе прастрэлілі пазногці на руках, а ёй здавалася, што яе б’юць пугай па пальцах, яна крычала. А брат доўга не змог бегчы, стаміўся і прылёг пад кустом. Нас дагнаў паліцай і выстраліў Сярожу ў жывот… А перад гэтым брат устаў ранкам і расказаў сон: ён прысніў, што яго расстралялі…

УПІРАВА

Вёска была спалена 19 чэрвеня 1943 года. Загінулі 83 жыхары, спалілі 135 двароў.

Расстрелянное детство: новые архивные свидетельства

о преступлениях нацистов против детей на оккупированной территории Беларуси в 1941–1944 годах

Одной из наиболее трагических форм проявления нацистского геноцида в отношении населения Беларуси в годы Великой Отечественной войны стали массовые преступления против детства. Наряду с женщинами дети составляли самую значительную часть гражданского населения, находившегося под оккупацией. По подсчетам исследователей, на захваченной территории Беларуси осталось около 3,7 миллионов детей в возрасте до 16 лет. Сотни тысяч детей за годы оккупации погибли под бомбами и снарядами, умерли от голода и болезней за колючей проволокой концлагерей, были расстреляны и сожжены в ходе нацистских карательных акций.

В рамках оказания государственными архивными учреждениями республики содействия органам прокуратуры в расследовании уголовного дела о геноциде населения Беларуси во время Великой Отечественной войны и послевоенный период, выявляются новые документальные свидетельства нацистских преступлений против детей.

Беларусь знает и помнит о лагере «Красный Берег», который стал местом трагедии тысяч детских судеб. Здесь в июне 1944 года оккупанты создали сборный пункт, на который начали свозить детей в возрасте
8-14 лет из Жлобинского, Стрешинского, Рогачевского и других районов. В акте комиссии Краснобережского сельсовета Жлобинского района по установлению и расследованию злодеяний немецко-фашистских захватчиков и их сообщников от 20 ноября 1944 г. отмечалось: «На этом пункте дети проходили медицинский осмотр в комиссии, после чего их грузили на станции Красный Берег в поезда и отправляли в Германию для взятия крови на лечение раненых немецких солдат и офицеров». Всего с этой целью было вывезено не менее 1990 детей.

Архивные документы свидетельствуют, что детский лагерь в Красном Береге был не единственным. Подобный лагерь с мая 1944 года существовал и в деревне Лучицы Петриковского района. Здесь содержалось 130 детей в возрасте от 7 до 17 лет. Все они были отправлены в Германию в качестве доноров для немецких солдат.

В свидетельствах жителей поселка Домачево Брестской области приведены чудовищные факты уничтожения нацистами всех детей местного детского дома: «23 сентября 1942 г. к 7 час. вечера во двор детского дома прибыла 5-тонная автомашина с 6 вооруженными немцами в военной форме. Старший из группы немцев Макс объяснил, что детей повезут в Брест, и приказал сажать детей в кузов автомашины. В машину было посажено 55 детей и воспитательница Грохольская Пелагея. Из посаженных в автомашину детей Шехметова Тося 9 лет слезла с машины и убежала, все остальные 54 ребенка и воспитательница Грохольская были вывезены в направлении ст. Дубица, 1,5 км от дер. Леплевки. На пограничной дерево-земляной огневой точке, расположенной на расстоянии 800 м от р. Западный Буг, автомашина с детьми остановилась. Дети были раздеты (о чем свидетельствует наличие детского белья на возвратившейся автомашине в Домачево) и расстреляны…».

До сих пор в отечественной и зарубежной историографии практически не освещалась тема привлечения немецкой разведкой детей к агентурной работе в качестве шпионов и диверсантов. Методы вербовки при этом использовались самые преступные – угроза жизни и семейное заложничество.

В фондах Национального архива Республики Беларусь обнаружены многочисленные свидетельства подобных действий нацистских спецслужб. В оперативной сводке Северо-Западной группы ЦК КП(б)Б от 4 сентября 1942 г. отмечалось, что «за последнее время немцы усиленно засылают в партизанские отряды детей в возрасте от 8 до 16 лет с заданием шпионского характера». В отчетах особых отделов партизанских бригад и отрядов указывалось: «немцы не гнушались для посылки в разведку и подростками в возрасте от 10 до 16 лет, бравши заложниками родителей».

Зачастую к подобной деятельности оккупанты привлекали воспитанников детских домов. Вербовка облегчалась просто нечеловеческими условиями жизни, созданными для детей и подростков захватчиками: «Обхождение с детьми жестокое: избивание ремнем, битье по затылку, выкручивание ушей – обычное дело, лишение еды, кусочка хлеба…».

Воспитанница Червенского детдома Н. Куманяева так описывает свой опыт выживания: «Для приготовления завтрака на котел емкостью 12 ведер воды выдавали 3 кг самой плохой овсяной или ячневой с остюками муки. Размешивая в воде, получали скользкую баланду. Мы ее на завтраке и пили без хлеба. На обед – также 3 кг муки, 1 ведро картошки и 40 грамм хлеба из желудевой муки. На ужин – 3 кг муки, по 2 черпака баланды. Этот паек был рассчитан на более чем 200 детей. Соли в детдоме тоже не было. Тарелок и ложек у нас не было, каждый ребенок приобрел у немцев на мусорке себе жестяную банку из-под консервов. С них мы пили. Одежду в детдом с начала войны не получали. Она износилась, и мы остались раздетые и босые».

Свидетельством особого цинизма нацистов является тот факт, что в ряде случаев немецким агентам-женщинам в качестве «лучшего прикрытия» выдавались дети-малютки из детских домов.

Страшные факты нацистских преступлений, зафиксированные в архивных материалах, продолжают выявляться и обнародоваться, раскрывая чудовищную сущность геноцида мирного населения Беларуси в годы Великой Отечественной войны, в том числе одной из самых незащищенных групп – детей.

В период Великой Отечественной войны на территории Ивановского района 1 декабря 1942 г. были уничтожены:

д. Мошки со всеми 39 жителями, которая после войны не была возрождена;

в ноябре 1942 г. за связь с партизанами расстреляли 94 человека в д. Застружье (на июль 1943 года 103 погибших);

в декабре – 19 жителей д. Вороцевичи;

30 января 1943 г. были уничтожены 64 жителя д. Овзичи;

в мае – 78 жителей из д. Одрижин, а сама деревня на 113 дворов была сожжена.

Мотоль (убиты 3120 жителей) апрель 1944 г.),

В июне сожгли:

д. Вартыцк на 180 дворов (682 жителя) и убили 82 жителя.

Псыщево (убиты 65 жителей).

Упирово (убиты 83 жителя),

Полностью сгорели деревни

Бусса (убиты 12 жителей, апрель 1944 г),

Вивнево (июль 1944 г.),

Кужеличин (убиты 9 жителей (ноябрь 1943 г.),

Большинство дворов были уничтожены в апреле-июле 1944 г. в деревнях Тулятичи, Лядовичи (убиты 32 жителей),

Потаповичи (убиты 5 жителей),

Якша (убиты 9 жителей).

В настоящее время на государственном учете по Ивановскому  району состоит 33 захоронения жертв войны погибших в ходе Великой Отечественной войны, в которых захоронено 5 836 жертв войны.